Gốm cây mai - Đề Ngạn Sài Gòn Xưa: Hiểu thêm về nghề gốm xưa

Xóm Lò Gốm là địa danh được ghi bằng văn tự lần đầu tiên trên bản đồ Gia Định – Sài gòn do Trần Văn Học vẽ vào năm 1815. Trương Vĩnh Ký trong lời chú giải bài Phú cổ Gia Định phong cảnh vịnh, trích dẫn trên cho biết: “Xóm Lò Gốm ở làng Phú Lâm, rạch thông ra ngã tư, thông về cầu Khâm Sai. Chỗ người ta làm đồ gốm, xây vò, chậu, lu, mái, làm việc như ông Bàn Cổ xây trời”.

Làng Phú Lâm có lẽ là Trương Vĩnh Ký căn cứ vào thực tế của cuối thế kỷ XIX với một giới hạn ở vùng quanh đồn Cây Mai. Còn trong Bản đồ Gia Định - Sài Gòn của Nguyễn Văn Học, xóm Lò Gốm nằm ở phía ngoài bến Bình Đông, vùng đất hai bên kinh Ruột Ngựa gồm cả làng Hòa Lục (quận 8) và Phú Định (quận 6) ngày nay.

Từ những tư liệu lịch sử kể trên và qua khảo sát thực tế có thể nhận biết, địa bàn xóm Lò Gốm xưa khá rộng, gồm các làng Hòa Lục (quận 8), Phú Định-Phú Lâm (quận 6), Phú Giáo-Gò Cây Mai (quận 11) trải dài đôi bờ kênh Ruột Ngựa, kênh-rạch Lò Gốm. Nói cách khác, xóm Lò Gốm trải dài theo rạch Lò Gốm - bến Lò Gốm đến tận Phú Lâm, gồm cả khu vực đồn Cây Mai - Bến xe Chợ Lớn - Cây Gõ. Dấu vết lịch sử của xóm Lò Gốm còn tồn tại là tên rạch và bến Lò Gốm, đường Lò Siêu và có thể cả đường Xóm Đất (thuộc quận 11, TP. Hồ Chí Minh).

Theo lời kể của một người địa phương cố cựu là ông Nguyễn Văn Thìn (sinh năm 1911, nhà số 574 đường Phạm Văn Chí, quận 8, TP. Hồ Chí Minh): Vào khoảng 1920 - 1930 có các lò chén, lò siêu, lò lu nằm trải dài trên bờ rạch Lò Gốm (phía bên đường Bến Lò Gốm) từ cầu Phú Lâm đến cuối đường Trần Văn Kiểu.

Dấu tích vật chất của xóm Lò Gốm ngày xưa nay chỉ còn lại di tích lò gốm Hưng Lợi thuộc làng Hòa Lục (phường 16 quận 8), nằm ven kênh Ruột Ngựa. Đối diện là làng Phú Định cách đây vài năm còn một số gia đình làm nghề “nặn ông lò” – bếp gốm. Di tích là gò lớn chứa đầy mảnh gốm của các loại lu, khạp, siêu, chậu... Cuộc khai quật năm 1997-1998 đã tìm thấy tại đây phế tích 3 lò gốm kiểu lò ống (lò Tàu) là loại lò thông từ bầu lửa đến ống khói, dốc và hẹp, nền lò được gia cố nhiều lần, thành lò đắp dày bằng phế phẩm. Các đoạn vách lò còn lại được xây bằng loại gạch lớn chảy men dày, lòng lò chứa đầy mảnh sản phẩm mà qua đo có thể nhận biết một số loại sản phẩm đặc trưng của lò Hưng Lợi. Ba lò gốm này sản xuất nối tiếp nhau trong một thời gian khá dài nhưng có thể không liên tục vì  lò gốm của giai đoạn sau được xây trên một phần lò cũ hoặc sửa chữa gia cố lại lò cũ.

Bình đựng nước bán nguyệt hiệu: "Đồng hòa diêu tạo" (trái) và Chóe men xanh lục trang trí mẫu đơn - phụng, cổng nhị quan chúa Giác Lâm, Quận 11 (phải)

Từ đó đến nay, gốm Cây Mai - một dòng gốm mỹ thuật do các nghệ nhân người Hoa ở Chợ Lớn chế tạo, được nhiều người quan tâm tìm hiểu; đặc biệt, chúng trở thành đối tượng của các nhà sưu tập từ nam chí bắc. Kết quả là đã có nhiều phát hiện mới về số lượng, chủng loại gốm Cây Mai được sưu tập.

Tất cả những điều mới mẻ này đã đặt ra yêu cầu tái bản tập sách với sự sửa chữa và bổ sung các thiếu sót mà dữ liệu thực tế hơn 20 năm trước không có điều kiện tiếp cận. Tác phẩm tái bản, bổ sung với nhan đề Gốm Cây Mai - Đề Ngạn Sài Gòn xưa gồm 3 phần chính: Vài tư liệu lịch sử gốm Cây Mai ở Đề Ngạn; Gốm Chợ Lớn Cây Mai: Những dấu tích còn tồn tại; Gốm Cây Mai: Thể loại và đặc điểm. Bên cạnh đó, sách có hình ảnh màu minh họa, với gốm gia dụng, gốm xây dựng, gốm gia dụng bài trí, gốm thờ tự, tượng trang trí… Phần phụ lục có những thông tin về dòng gốm hậu Cây Mai, gốm Biên Hòa ở Nghĩa Nhuận Hội quán, gốm Thạch Loan…

Sách được xuất bản theo hợp đồng chuyển nhượng bản quyền giữa tác giả Huỳnh Ngọc Trảng và Công Ty TNHH Thương mại Dịch vụ và Truyền thông TYM.

Sách hiện đang được bán tại: https://tiki.vn/cua-hang/tymbooks